Sr. Jón M. Guðjónsson, Stofnandi Byggðasafnsins

Minningargrein í Morgunblaðinu 31.05.2005

Jón fæddist í barnaskólahúsinu á Brunnastöðum á Vatnsleysuströnd 31. maí 1905 og var skírður fullu nafni Jón Guðmundsson í minningu móðurföður síns. Seinna nafnið felldi hann hins vegar niður síðar á ævinni og tók upp í staðinn upphafsstafinn í nafni móður sinnar, M(argrétarson).

Jón var frumburður hjónanna Guðjóns Péturssonar útvegsbónda og formanns, f. 1874, d. 1938, og Margrétar Jónsdóttur ljósmóður, f. 1883, d. 1963, sem gengið höfðu í hjónaband skömmu fyrir jólin 1904 og byrjað búskap á Efri-Brunnastöðum. Bæði voru af sjósóknurum komin. Foreldrar Guðjóns voru hjónin Pétur Jónsson útvegsbóndi og Guðlaug Andrésdóttir í Brekku og Nýjabæ í Vogum, en foreldrar Margrétar voru hjónin Jón Guðmundsson útvegsbóndi og Guðrún Guðbrandsdóttir á Hópi í Grindavík.

Skömmu eftir að Guðjón og Margrét hófu búskap á Efri-Brunnastöðum brann íbúðarhúsið og bjuggu þau þá skamma hríð í barnaskólanum, þar sem Jón fæddist, en síðan um næstu fjögur ár í þurrabúðinni Vorhúsum skammt frá. Árið 1909 fluttu þau í nýbyggt timburhús, þar sem Jón ólst upp fram yfir fermingu ásamt yngri systkinum sínum sem voru: Petrea Guðlaug, f. 1909, d. 1968, húsfreyja á Akranesi, Guðmundur Valdimar, f. 1913, d. 1920, og Óskar Valdimar, f. 1921, d. 1923. Hálfbróðir Jóns samfeðra var Karl Sigurður, f. 1895, d. 1986, sem ólst upp hjá föðurforeldrum sínum í Vogunum, en var síðar rafvirki í Keflavík.

Margbýlt var í Brunnastaðahverfinu eins og annars staðar á Vatnsleysuströndinni á þessum tíma. Heimilin höfðu framfærslu af sjósókn og fiskverkun, en einnig lítilsháttar landbúskap. Litlir túnkragar voru umhverfis bæina til að fóðra eina til tvær mjólkurkýr og fáeinar kindur, svo og garðholur til kartöflu- og rófnaræktar. Guðjón var útvegsbóndi að þeirrar tíðar hætti og aflasæll formaður á eigin báti. Gerði fyrst út sexróið áraskip, en lengst af fjögurra manna far. Skipshöfnin var oftast aðkomumenn austan úr sveitum og úr Borgarfirði, en um leið og aldur leyfði hóf Jón róðra með föður sínum. Margrét var lærð ljósmóðir og fetaði að því leyti í fótspor Jórunnar ömmu sinnar sem lengi var yfirsetukona í Grindavík. Ljósmóðurstarfið var erilsamt og krefjandi í fjölmennu umdæmi, en því gegndi Margrét óslitið þau ár sem hún bjó á Vatnsleysuströnd. Hún þótti nærfærin um sjúkdóma, kjarkmikil og hyggin ljósmóðir. Árið 1946 fluttist hún á Akranes, þar sem börn hennar bæði, séra Jón og Guðlaug, voru þá búsett.

Eins og önnur börn á Vatnsleysuströnd gekk Jón í barnaskólann á Brunnastöðum. Eftir fermingu vorið 1919 var hann jafnan í fiskvinnu á sumrin, fyrst á Minni-Vatnsleysu og síðar hjá Einari Þorgilssyni útgerðarmanni í Hafnarfirði, en sumarið 1923 vann hann á síldarplani á Siglufirði. Með þessu aflaði hann sér tekna til að kosta nám sitt við Flensborgarskóla sem hann hóf haustið 1921 og lauk með gagnfræðaprófi vorið 1924. Þá um sumarið vann hann sem fyrr í fiski og reitavinnu í Hafnarfirði, en gekk einnig til liðs við harðsnúinn vinnuflokk sem tók að sér í ákvæðisvinnu losun og lestun togara og uppskipun úr kola- og saltskipum í Hafnarfjarðarhöfn.

Sumarið 1925 urðu nokkur kaflaskipti í lífi Jóns, því þá afréð hann frekara skólanám. Til að auka á auraráðin réð hann sig í kaupavinnu norður í Skagafjörð, sigldi með strandferðaskipi á Sauðárkrók, en hugnaðist ekki vistin og sagði sig úr henni að tveim dögum liðnum! Hélt síðan til Siglufjarðar og gerðist kokkur á mótorbáti sem gerður var þaðan út um sumarið. Um haustið hóf hann nám við nýstofnaða framhaldsdeild Gagnfræðaskólans á Akureyri. Þar var þá hafin kennsla í þriggja vetra undirbúningsdeild með sama kennsluefni og yfirferð og tíðkaðist í Menntaskólanum í Reykjavík, en skólinn hafði þó eigi ennþá heimild til að brautskrá stúdenta. Vorið 1926 lauk Jón tilskildum prófum til að öðlast inngöngurétt í fjórða bekk Menntaskólans í Reykjavík. Er það til marks um þröngan efnahag námsmanna og aðstæður á þessum tíma, að eftir vetrardvölina nyrðra afréðu Jón og skólabróðir hans og nafni, Jón Á. Gissurarson, síðar skólastjóri, að ferðast fótgangandi suður til Reykjavíkur. Um haustið innritaðist Jón í menntaskólann. Hann tók nokkurn þátt í félagslífi nemenda, var m.a. ritari málfundafélagsins Framtíðarinnar og einn af gangavörðum skólans (inspector platearum). Á sumrin vann hann ýmis störf, m.a. sem kaupamaður austur í Holtum og við fjósbyggingu Bændaskólans á Hvanneyri. Vorið 1929 lauk hann stúdentsprófi ásamt 34 skólasystkinum sínum.

Að loknu prófi var Jón óráðinn í hvaða háskólanám hann ætti að leggja fyrir sig. Þrennt togaðist á í huga hans: arkitektúr, læknisfræði og guðfræði. Honum óx í augum vegna lítilla fjárráða að leggja til við húsagerðarlistina, sem aðeins yrði numin erlendis og gæfi auk þess tæpast fyrirheit um öruggt lifibrauð. Því hóf hann nám í læknisfræði við Háskóla Íslands haustið 1929. Honum snerist þó fljótt hugur og innritaðist síðar um veturinn í guðfræði, sem var tveimur árum styttra nám og gaf góða von um fastlaunað starf. Ein af ástæðum Jóns fyrir þessu vali var einfaldlega sú, að í vændum var heimilisstofnun með tilsvarandi ábyrgð. Þennan vetur kynntist hann tvítugri stúlku úr Reykjavík, en ættaðri af Vatnsleysuströnd, Jónínu Lilju Pálsdóttur, á dansleik sem haldinn var í barnaskólahúsinu á Brunnastöðum. Eftir það áttu þau samleið til æviloka og giftu sig 18. okt. 1930.

Jónína Lilja eins og hún hét fullu nafni fæddist á Ísafirði 15. janúar 1909. Foreldrar hennar voru Páll Einarsson skipasmiður, vélgæslumaður og bátsformaður, f. 1871, d. 1914, frá Hvassahrauni á Vatnsleysuströnd, og sambýliskona hans, Pálína Jónsdóttir, f. 1872, d. 1954. Systkin Lilju voru sjö talsins, tvö alsystkin, Guðbjörg Sigríður, f. 1907, og Guðmundur, f. 1910, d. 1941, fjögur hálfsystkin samfeðra og ein hálfsystir sammæðra. Foreldrar Lilju höfðu flust vorið 1908 frá Reykjavík vestur á Ísafjörð þar sem Páll stundaði mest sjó sem formaður á vélbátum. Árið 1912 fluttust þau aftur til Reykjavíkur. Þar stundaði Páll sjóinn sem fyrr og haustið 1914 fór hann til Seyðisfjarðar við þriðja mann til að sækja vélbát, sem þeir hugðust sigla til Reykjavíkur og gera út þaðan á vetrarvertíðinni. Lögðu þeir upp frá Seyðisfirði um miðjan nóvember ásamt fjórða manni, en hrepptu aftakaveður undan Suðurlandi og urðu tvívegis að snúa til baka. Hinn 24. nóvember sigldu þeir frá Fáskrúðsfirði og spurðist hvorki til bátsins sé áhafnar hans upp frá því.

Eftir drukknun Páls bjó Pálína ásamt börnum sínum þremur í þröngu leiguhúsnæði víða í Reykjavík og stundaði þá vinnu sem til féll, einkum fiskþvott og breiðslu. Á sumrin dvaldist Lilja í sveit hjá frændfólki sínu, gekk í Miðbæjarskólann á veturna og vann ýmsa tilfallandi vinnu uns fundum þeirra Jóns bar saman.

Búskap sinn hófu ungu hjónin við kröpp kjör í tveimur leiguherbergjum að Framnesvegi 50. Þar fæddist fyrsta barn þeirra, 1. nóv. 1930, og var skírt skemmri skírn, Ást, en lést daginn eftir. Meðan Jón stundaði guðfræðinámið eignuðust þau tvö börn til viðbótar með rösklega eins árs millibili. Heimilinu aflaði Jón tekna með ýmsu móti, var m.a. eitt sumar á síld fyrir norðan og vann í Sænska frystihúsinu í Reykjavík um tíma. Sumrin 1931 og 1932 starfaði hann sem lögregluþjónn á Siglufirði, enda hávaxinn og sterkur. Glaðlyndi hans, einlæg sáttfýsi og ljúft viðmót voru þó þeir eðliskostir sem að bestum notum komu þegar stilla þurfti til friðar á róstusömum tímum í síldarplássinu. Þessi sumur dvaldist Lilja einnig nyrðra og vann m.a. við síldarsöltun.

Hinn 15. júní brautskráðist Jón frá Háskóla Íslands með embættispróf í guðfræði, og mánuði síðar eða sunnudaginn 16. júlí vígðist hann til aðstoðarprests í Garðaprestakalli á Akranesi af Jóni Helgasyni biskupi. Það þótti einstakt happ ungum kandídat að hljóta prestsstarf í góðu brauði svo fljótt að loknu prófi, en enginn hörgull var á útkjálka- og rýrðarbrauðum á þessum tíma. Í þessu efni naut Jón eigin verðleika og góðs námsárangurs, en jafnframt þeirra óvenjulegu kringumstæðna, að sóknarpresturinn á Akranesi, sr. Þorsteinn Briem, gegndi um þessar mundir tvöföldu ráðherrastarfi í ríkisstjórn landsins. Var honum ofviða að sinna söfnuði sínum jafnhliða og leitaði hann því liðsinnis Jóns, samkvæmt ábendingu Jóns Helgasonar, biskups.

Sr. Jón og Lilja fluttust á Akranes þegar að lokinni vígslu og var fyrsta guðsþjónusta hans í Akraneskirkju sunnudaginn 23. júlí. Þau settust að á Kirkjuhvoli, sem sr. Þorsteinn hafði byggt sem embættisbústað réttum áratug fyrr. Þessi vistaskipti voru mikil viðbrigði fyrir hin ungu hjón sem kúldrast höfðu frá því þau hófu búskap í þröngu og misjöfnu leiguhúsnæði. Um miðjan nóvember um haustið var hins vegar fyrirséð að prestþjónustu sr. Jóns á Akranesi lyki um leið og ráðherradómi sr. Þorsteins sumarið eftir. Hin stutta dvöl meðal Akurnesinga var sr. Jóni þó hollur og krefjandi skóli, því vandfyllt var skarð sr. Þorsteins sem naut mikils álits sóknarbúa og var landsþekktur ræðuskörungur. Þessa prófraun stóðst sr. Jón með prýði og ávann sér fljótt hylli ungra sem gamalla, ekki síst sjómanna.

Í byrjun árs 1934 var auglýst laust til umsóknar Holtsprestakall undir Eyjafjöllum. Sr. Jón sótti um brauðið og var kjörinn með miklum meirihluta atkvæða. Fékk hann veitingu fyrir Holti frá 1. júní að telja og fluttist þangað skömmu síðar. Þótt Holt mætti teljast hægt og fámennt brauð miðað við Garðaprestakall var embætti sveitaklerks á þessum árum ekkert værðarstarf. Holtsprestakalli tilheyrðu þrjár sóknir, Ásólfsskála-, Eyvindarhóla- og Stóra-Dalssóknir, þar sem húsvitjað var reglulega og messað allan ársins hring. Á prestssetrinu hafði kirkja verið aflögð 1888 og flutt að Ásólfsskála. Leiðin var því löng og tafsöm til þjónustugjörða meðan allar ferðir voru farnar á hestbaki.

Holt var ein mesta heyskaparjörð á Suðurlandi og því sjálfgefið að sr. Jón efndi til búskapar að hætti annarra sveitapresta þeirrar tíðar. Bar þar einnig nauðsyn til, því prestslaunin voru lág, gestagangur mikill og börnunum fjölgaði ár frá ári eða um sjö á tólf árum. Var því jafnan margt í heimilinu, jafnvel milli 15 og 20 manns þegar flest var. Auk fjölskyldunnar dvöldust þar oft skyldmenni og heimilisvinir um lengri eða skemmri tíma. Einnig vinnustúlkur og vinnumenn til aðstoðar við búverkin. Prestssetrið var miðstöð byggðarinnar og gestkvæmt flesta daga, enda bréfhirðing og símstöð á heimilinu.

Heimilishald og bústjórnin hvíldi mjög á herðum Lilju þessi árin, því auk embættisstarfa hlóðust á sr. Jón ýmis félags- og trúnaðarstörf með tilheyrandi ferðalögum og fjarveru frá heimili. Hæst bar þar hlutdeild hans í stofnun slysavarnadeilda víða um land, sem síðar verður getið, en auk þess var hann formaður skólanefndar og sjúkrasamlags Vestur-Eyjafjallahrepps og átti sæti í sýslunefnd Rangárvallasýslu um 10 ára skeið. Eitt síðasta verk hans á þeim vettvangi var að bera fram tillögu um stofnun byggðasafns fyrir Rangárvallasýslu.

Sr. Þorsteinn Briem lét af embætti sóknarprests á Akranesi af heilsufarsástæðum vorið 1946. Kvaddi hann söfnuðinn í Akraneskirkju 23. júní, en þann sama dag fór einnig fram kosning um nýjan sóknarprest í Garðaprestakalli. Meðal umsækjenda var sr. Jón M. Guðjónsson, en ástæður þess að hann afréð að skipta um prestakall og færa sig í þéttbýlið voru einkum þær, að börn þeirra hjóna voru eitt af öðru að komast á gagnfræðaskólaaldur. Héraðsskólinn í Skógum var þá ekki tekinn til starfa.

Sr. Jón hlaut glæsilega kosningu og naut þar þeirra miklu vinsælda sem hann hafði áunnið sér meðal sóknarbúa á árum áður. Var hann skipaður í embættið frá 1. ágúst 1946 að telja og kom til Akraness daginn eftir. Sem fyrr settist fjölskyldan að á Kirkjuhvoli, en hafði nú stækkað að miklum mun frá því fyrr á tíð, - og nokkrum árum síðar bættist yngsta barnið í hópinn. Börnin voru, talin í aldursröð: Pétur Guðjón, f. 1931, Margrét, f. 1933, Sjöfn Pálfríður, f. 1934, Ólafur Ágúst, f. 1936, Helga Gyða, f. 1937, Guðríður Þórunn, f. 1939, Valdimar Óskar, f. 1940, Gyða Guðbjörg, f. 1943, Edda Sigríður, f. 1946, og Jóhanna, f. 1951. Eru þau öll á lífi, og að þeim meðtöldum eru um þessar mundir afkomendur Lilju og sr. Jóns 111 talsins.

Öll prestskaparárin eða til vors 1975 bjuggu sr. Jón og Lilja á Kirkjuhvoli, sem í senn var að vissu marki safnaðarheimili Akraness á þeim tíma. Þar vann sr. Jón flest sín embættisverk, skírði börn og gifti hjón, og þangað áttu sóknarbörn hans stöðugt erindi á sorgar- og gleðistundum. Kirkjuhvoll var sem opinn faðmur hverjum þeim sem þar knúði dyra. Öllum var mætt af hjartahlýju og vinsemd húsráðenda og jafnframt veitt af rausn og höfðingsskap allt það sem heimilið hafði best að bjóða.

Á langri starfsævi var sr. Jón elskaður, virtur og dáður af sóknarbörnum sínum og samferðamönnum. Prestverk sín vann hann af stakri alúð og ræktarsemi. Hann var góður prédikari og margar tækifærisræður hans rómaðar, ekki síst útfararræður, enda streymdi hjartahlýjan frá hverju orði hans og athöfn. Öll embættisverk sín vann hann af listrænum einfaldleik, látleysi og auðmýkt. Sérstaka rækt lagði hann við ferminguna, sem öll hans fermingarbörn eiga um ljúfar minningar. Trúr sinni jafnréttishugsjón ákvað hann að öll börnin skrýddust hvítum kyrtlum og gerði þar með alla jafna í klæðaburði í húsi Drottins á þessari hátíðarstundu lífs þeirra. Þetta gerði hann að eigin frumkvæði og innleiddi notkun fermingarkyrtla í þjóðkirkju Íslands. Voru kyrtlar fyrst teknir í notkun við fermingu í Akraneskirkju 9. maí 1954, en höfðu að fáum árum liðnum rutt sér til rúms í öllum kirkjum landsins.

Sr. Jón hafði blóð sæfara í æðum og kynntist sjálfur sjósókn með áhættum og harðræði af eigin raun þegar á ungum aldri. Því var sjómannsstarfið honum einkar hugleikið eins og allt innihald og yfirbragð guðsþjónusta hans á árlegum hátíðisdegi sjómanna bar vitni um. Umhyggja og þjónusta sr. Jóns við sóknarbörnin verður þó hvorki vegin né mæld fremur en önnur þau fórnfúsu störf sem að stærstum hluta eru unnin í kyrrþey af kirkjunnar þjónum. Í eftirfarandi umsögn Sigurbjörns Einarssonar biskups er þó dregin upp mynd sem margur geymir í hugskoti sínu: